Alle fanatisme is onderdrukte twijfel.
Carl Gustav Jung (1875 – 1961), Zwitserse psychiater
Vernauwende angst
A fanatic is one who can’t change his mind and won’t change the subject.
Winston Chuchill (1874 – 1965), Britse premier
Fanatisme ontstaat waar meningen over ideologie, morele geboden of religieuze overtuigingen met steeds hardnekkigere eenzijdigheid verdedigd worden en steeds starrer en intoleranter naar buiten uitgedragen worden, waarbij niet zelden geweld opgeroepen wordt. Bij fanatisme slaat de gezonde overtuiging en enthousiasme om in een vernauwing en verharding van de gevormde mening. Daarbij verdringt het zwart – wit denken elke nuancering. Wat is de oorzaak voor een dergelijke verengd reageren? In mijn opinie komt het verkrampt vastklampen aan de eigen overtuiging voort uit angst om andere denkbeelden toe te laten en daardoor de eigen vaste normen en waarden te moeten bijstellen of zelfs over boord te moeten gooien.
Bij fanatisme wordt de hele identiteit, de volledige persoonlijkheid vernauwd op het eigen gezichtspunt gericht. Bij de fanaat wordt een overmatig uitvergroot vijandbeeld verantwoordelijk gemaakt voor bijna al het kwaad in de wereld. Bij de fanaat heerst de overtuiging dat het zijn missie is om zijn gehele energie in te zetten om diegenen die het niet met hem eens zijn, te bestrijden en te diskrediteren en in het uiterste geval te vernietigen
Ondanks dat wij allen in een situatie kunnen geraken waarin wij onevenwichtig reageren en door heftige gemoedstoestanden kunnen worden overmand, zullen wij alleen in een uitzonderlijk extreme situatie het gevaar lopen door fanatisme aangestoken te worden. Er zijn echter wel personen die eerder gevaar lopen door fanatistische denkbeelden beheerst te worden. Daarbij speelt het verloren raken van vertrouwen een grote rol. Bij fanatisme gaat uiteindelijk het oervertrouwen in zekerheid en het geborgen zijn verloren. Daardoor ontstaat er bij deze mensen een waanzins–oer-mistrouwen. Zij geloven de oplossing gevonden te hebben op welke wijze de bronnen der ongerechtigheid te bestrijden zijn; desnoods met geweld, om daardoor weer een wereld vol harmonie en gerechtigheid te kunnen herstellen. Demagogen beheersen als geen ander om – door gevaren en bedreigingen te suggereren, door te overdrijven, fake-news te verspreiden en door dwang met strenge sancties uit te oefenen – personen en soms hele bevolkingsgroepen met radikale ideeen te vergiftigen en tot fanatieke volgelingen te maken.
Politiek fanatisme
What is objectionable, what is dangerous about extremists, is not that they are extreme, but that they are intolerant. The evil is not what they say about their cause, but what they say about their opponents.
Robert F. Kennedy (1925 – 1968), US minister van Justitie
In die denktrand is in Duitsland de Reichsbürgerbewegung ontstaan. De aanhangers van deze beweging geloven dat Duitsland nog steeds bezet is. Zij verwerpen de democratie en streven naar het voortbestaan van het Duitse rijk, zoals dat voor 1937 bestaan heeft. De visie van dit soort fanaten is dat van een in ontwikkeling zijnd kind, waarbij primaire narcistische fantasieën een rol spelen. Zij menen dat de waarde en waardigheid van de eigen persoon of van het eigen volk geschaad is. Zij voelen zich achtergesteld en miskend. Zij vormen zich idealistische visioenen of bijten zich vast in vijandbeelden. Men kan daarbij denken aan de jonge mensen die in de netten van de strijders voor een Islamistische Staat (IS) verstrikt geraakt zijn. Door suggestieve boodschappen en fake-news op internet en onder invloed van schijnbaar invloedrijke (ideologische)leiders raken voor fanatisme vatbare personen gevangen in radikale kringen en glijden af in een paralle wereld.
Aan de universiteit van Leeds deed de socioloog/criminoloog Professor Andreas Amborst onderzoek naar het langdurige proces van het radikaler worden van extreme groepen binnen de Islam. De voorwaarden waaronder iemand zich radikaliseert kunnen per individu zeer verschillend zijn, maar hebben immer als basis een gevoel miskend te zijn, geen kans te hebben en zich in de steek gelaten te voelen. Personen die zich in het klein kriminele milieu bewegen schijnen in het bijzonder door het Salafisme – een radikale stroming binnen de Islam – aangetrokken te voelen. Zij vinden houvast bij de strakke discipline en absolute gehoorzaamheid aan de wetten van de Salafisten, die geen enkele speelruimte laten.
Anders dan de IS-strijders waren de aanhangers van de in 1977 gevormde Rote Armee Fraktion (RAF) voor een groot deel twintigers en begin dertigers uit meer intellectuele millieu’s. Zij protesteerden tegen de klein burgerlijkheid van de generatie voor hen, die zij voor een groot deel verantwoordelijk hielden voor de gruweldaden die onder het nazi-regiem gepleegd waren en in brede lagen van de Duitse bevolking verdrongen werden. De uit de puinhopen van de na-oorlogse tijd gegroeide samenleving van consumerende overdaad, wilden de RAF vervangen door een globale communistische maatschappij. Bij het streven om de revolutionaire ideologie van de RAF te verwezenlijken, meenden de fanatieke leden dat het geoorloofd – ja zelfs geboden was – om geweld te gebruiken. Zo werden in 1977 de bestuurder van de Duitse industriele werkgevers, Hanns Martin Schleyer en de Procureur-generaal Siegfried Buback door leden van de RAF vermoord.
Ook in de sport speelt fanatisme een rol. In plaats van van een spannende wedstrijd te genieten en ook oog te hebben voor de sportieve prestaties van de tegenpartij, sloegen in 1997 bij Beverwijk supportes van Ajax en Feijenoord elkaar met baseballknuppels en fietskettingen op elkaar in zonder dat er een andere aanleiding was dan blind fanatisme.
Psychologie
Fanatismus; der Erzfeind jeder Toleranz.
Alfred Selacher (1945), Zwitserse filosoof,
De Belgische hoogleraar Luc Reychler stelt dat veel conflicten moeilijk onder één noemer te brengen zijn. Het gaat om conflicten waar haat- en vergeldingsgevoelens overheersen. Wij bevinden ons daarbij op het gebied van de psycho- of sociopathologie. Mogelijke drijveren zijn; frustratie, wraak, foltering, sadisme, paranoia, paniek, fanatisme, masochisme, vandalisme of projecties naar derden. Sociaal-psychologen maken een onderscheid tussen structurele en vijandige agressie. In het eerste geval wordt van geweld gebruik gemaakt om een niet agressieve doelstelling te bereiken; zoals bijvoorbeeld het toepassen van geweld om het eigen leven te redden. In het tweed geval zal iemand die hem kwaad aangedaan heeft, willen kwetsen louter en alleen om te kwetsen. Deze laatste vorm van agressie gaat gepaard met sterke emotionele opflakkeringen en kan beinvloed worden door onbewuste factoren zoals bijvoorbeeld fanatisme. In zo’n geval kan fanatisme hysterische vormen aannemen; een neurotische storing die onder anderen oppervlakkige labiele affectiviteit aan een grote behoefte aan gelding en bevestiging paart.
Niet onderschat mag worden dat een gebrek aan zelfrespect en een zoeken naar een anker in het leven een belangrijke rol speelt bij het radikaliseren. Er bestaan theorieen dat fanatisme op een schizofrene verandering van de persoonlijkheid lijkt, een soort waan.
Is fanatisme een vorm van psychopathologie? De psycholoog Dr. Haim Harboun van de universiteit Aix – Marseille meent dat geweld de ultime vorm van het fanatisme is, maar dat daarbij geweld ook genuanceerd benaderd dient te worden. De mens is van nature geweldadig (de mens is voor de ander als een wolf), stelt Haboun, evenals alle andere levende wezens, want geweld is de uitdrukking van de drang tot expansie in het leven. Er bestaat echter een goede en een kwade vorm van geweld. Het droevige is echter dat noch het verstand, noch het geweten de beide vormen van geweld uit elkaar weet te houden.
Er zijn strafrechtgeleerden die stellen dat fanatisme het wegvallen van de remmingen om zich krimineel te gedragen is; een aandrang die latent in ieder mens leeft, maar nochthans niet een zodanige psychische aandoening is, dat een persoon die uit fanatisme een (gewelds)misdaad heeft begaan, op grond van zijn fanatisme niet toerekeningsvatbaar verklaard moet worden.
Dr. Peter Conzen, die een belangrijk werk over de psychoanalyse van het fanatisme heeft geschreven stelt dat een alleen criminologische benadering van het fanatisme te kort door de bocht is. Het woord fanatisme stamt van het latijnse begrip ‘fanum’ dat voor tempelruimte of heiligdom staat. In de oorspronkelijke betekenis is derhalve een fanatiker iemand die zich als een niets ontziende aanhanger in het Fanum van een Daimon beweegt. Daarom mag men het belang van deze pseudo-religieuze bevangenheid niet onderschatten. Vaak kunnen daarin ook zeer intelligente en hoog ontwikkelde personen in radikale denkbeelden verstrikt raken.
Religieus fanatisme
History has shown that the most terrible crimes against love have been committed in the name of defended doctrines.
Paul Johannes Tillich (1886 – 1965) Duits – Amerikaanse theoloog en filosoof
Het religeus fanatisme is wellicht de gevaarlijkste vorm van het fanatisme omdat het religieus fanatisme niet door een ideologie geinspireerd wordt, maar beleefd wordt als het voldoen aan een opdracht van God, waarbij strikte gehoorzaamheid beloond wordt met een plaats in het paradijs (voor de moslims ‘Djenna’). Daarbij staat datgene, dat door de fanaat als Gods gebod en/of opdracht ervaart wordt, boven iedere aardse wet of regelgeving, waardoor zonder enige wroeging de ergste misdaden gepleegd kunnen worden. De strijders van de IS worden niet alleen gedreven door politiek fanatisme. De drijfveer voor hun fanatisch optreden is enerzijds gebaseerd op de ideologie dat het groot kalifaat weer in volle glorie hersteld moet worden zoals voor de overheersing door de christenen bestaan heeft, anderzijds wordt dat fanatisme ook – en in hoge mate – gevoed door religieuse overtuigingen, waarbij het gerechtvaardigd – ja zelfs geboden is – om een ieder, die niet de Islam aanhangt op de wijze zoals door de leiders van de IS voorgeschreven, als slaaf te onderwerpen of te doden. Ook het christendom kent onder zijn leiders, personen die door fanatisme gedreven tot monstreuze daden zijn gekomen. Zo heeft Jean Calvin in 1533 sterke aandrang op het stadsbestuur van Geneve uitgeoefend om zijn theologische tegenstander Michael Servetus als ketter tot de brandstapel te veroordelen. Ook de moord op duizende wederdoopers (anabaptisten) in Duitsland is het gevolg van vervolging door fanatieke Rooms katholieke, Lutherse en gereformeerde geestelijken.
Religeuze fanatici zijn niet alleen een bedreiging voor hun mede-mensen, maar kunnen door hun fanatisme ook tot zelf destructie komen. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 1993 bij Waco in de Amerikaanse staat Texas, waar een groep Davidianer een ranch bewoonden. Davidianer zijn een afscheiding van de Zevende dag adventisten, een Apocalyptische geloofssekte die gelooft aan het einde der dagen – de wereldondergang – binnen de periode van het eigen leven.
Nadat de overheid klachten had gekregen over zedenloos gedrag en kindermisbruik op de ranch van de Davidianer-sekte, werd besloten om de ranch door de FBI te laten ontruimen. De bewoners hadden echter – onder leiding van voorman, David Koresh – de ranch tot een vesting omgebouwd en weigerden die te verlaten. De belegering door de FBI duurde 51 dagen omdat telkens als door de FBI overgave werd gevorderd, Koresh antwoordde dat hij eerst met God moest overleggen. Uiteindelijk werd de toegang met behulp van een pantservoertuig geforceerd. De volgelingen van Koresh hadden echter het gehele pand met benzine overgoten en op het moment dat de FBI binnendrong, de ranch in brand gestokern. In een helse vuurzee kwamen Koresh en 85 van zijn volgelingen om het leven, waaronder 18 kinderen. De Apocalyptische voorspelling van David Koresh werd daarmede voor hem en zijn volgelingen bewaarheid.
La fanatisme est une monstre qui ose se dire le fils de la religion.
Voltaire (1694 – 1778), Franse schrijver
George Reuchlin
15 januari 2019
